Hormon vỏ thượng thận là một hoocmon nhiệt đới polypeptide được sản xuất và tiết ra bởi tuyến yên trước.
CHỈ SỐ ACTH TRONG LÂM SÀNG
(Adrenocorticotropic hormone / Corticotropin)
Nhắc lại sinh lý.
ACTH còn được biết đến dưới tên hormon hướng vỏ thượng thận (adreno-corticotropin hay corticotropin) là một polypeptid bao gồm chủ yếu một chuỗi 39 acid amin với trọng lượng phân tử vào khoảng 4500 daltons.
Khi đáp ứng với 1 stress, vùng dưới đồi tiết hormon gây giải phóng ACTH. Hormon này kích thích thùy trước tuyến yên tiết ACTH. Khi được tiết ra ACTH kích thích vỏ thượng thận tiết cortisol là 1 hormon thượng thận loại corticoid chuyển hóa đường (glucocorticoid hormon). Nếu nồng độ cortisol trong máu tăng lên, cơ chế điều hòa ngược (-) sẽ kích thích tuyến yên giảm sản xuất ACTH.
Nồng độ ACTH máu có các biến đổi theo nhịp ngày đêm, với nồng độ đỉnh xảy ra trong thời gian từ 6-8h sáng và nồng độ đáy xảy ra trong thời gian 18-23h. Nồng độ đáy bằng 1/2-1/3 nồng độ đỉnh.
Mục đích và chỉ định xét nghiệm ACTH.
- Để khẳng định nguồn gốc của một hội chứng Cushing là ở vùng dưới đồi, thượng thận hay lạc chỗ và để xác nhận hiệu quả điều trị.
- Để khẳng định một suy thượng thận có nguồn gốc cao hay thấp.
- Để thăm dò chẩn đoán toàn bộ hệ thống enzym thượng thận và theo dõi điều trị.
Cách lấy bệnh phẩm.
Xét nghiệm được tiến hành trên huyết tương. Bệnh phẩm được bảo quản trong ống plastic tráng chất chống đông Heparin hay EDTA (do ACTH có thể kết dính vào thành ống nghiệm thủy tinh).
Mẫu máu thường được lấy vào buổi sáng, tuy nhiên khi lâm sàng gợi ý có tình trạng tăng tiết ACTH, tiến hành lấy 1 mẫu máu thứ 2 vào buổi tối.
Bệnh nhân nên ăn 1 chế độ ăn có chứa ít carbohydrat trong vòng 48h trước khi lấy máu xét nghiệm. Yêu cầu bệnh nhân nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực từ 10-12 tiếng trước khi tiến hành xét nghiệm. Sau khi lấy máu, bệnh phẩm cần được bảo quản trong đá lạnh và được gửi tới phòng xét nghiệm càng nhanh càng tốt.
Giá trị bình thường.
6.0-76.0 pg/mL hay 16.7 pmol/L
Tăng nồng độ ACTH máu.
Các nguyên nhân chính thường gặp là :
- Bệnh Addison.
- Hội chứng tiết ACTH lạc chỗ.
- U biểu mô tuyến yên.
- Bệnh Cushing có nguồn gốc tuyến yên.
- Suy thượng thận tiên phát.
- Do Stress.
- Hội chứng Nelson.
- Tăng sản tế bào tuyến thượng thận bẩm sinh.
Giảm nồng độ ACTH máu.
Các nguyên nhân chính thường gặp là :
- Hội chứng Cushing.
- Tình trạng suy tuyến yên.
- Cường chức năng vỏ tượng thận tiên phát (Ex : do khối u).
- Tình trạng giảm chức năng vỏ thượng thận thứ phát.
Các yếu tố góp phần làm thay đổi kết quả xét nghiệm.
- Nồng độ ACTH huyết tương thay đổi tùy theo nhịp ngày đêm. Trong điều kiện bình thường nồng độ ACTH cao nhất vào đầu buổi sáng 6-8h sáng và thấp nhất vào buổi chiều tối 18-23h đêm.
- Nồng độ ACTH có thể thay đổi theo tình trạng gắng sức, giấc ngủ và khi bị stress. Thai nghén, chu kỳ kinh nguyệt có thể làm tăng bài xuất ACTH.
- Nếu bệnh nhân được chỉ định làm 1 thăm dò chẩn đoán có sử dụng chất đồng vị phóng xạ, cần lên chương trình xét nghiệm định lượng ACTH sau thăm dò chẩn đoán nói trên ít nhất 1 tuần. Do ACTH không ổn định trong máu, cần xử lý thận trọng và thích hợp với bệnh phẩm trong khi chờ định lượng.
- Các thuốc có thể làm giảm nồng độ ACTH : Amphetamin, canxi gluconat, corticosteroid, estrogen, ethanol, lithium và sprironolacton.
Lợi ích của việc xét nghiệm ACTH máu.
Xét nghiệm cho phép đánh giá tình trạng rối loạn chức năng vỏ thượng thận khi kết hợp định lượng nồng độ ACTH với định lượng nồng độ cortisol máu :
- Ở bệnh nhân bị Addison, kết hợp giữa nồng độ ACTH cao và nồng độ cortisol máu thấp chỉ dẫn có tình trạng giảm hoạt động chức năng vùng vỏ thượng thận.
- Trái lại, nếu tuyeetsn thượng thận tăng sản xuất cortisol như được thấy ở trường hợp u thượng thận, nồng độ ACTH sẽ thấp và nồng độ cortisol máu tăng cao.
Các cảnh báo lâm sàng.
- Do ACTH được giải phóng ồ ạt thành từng đợi vào tuần hoàn, vì vậy nồng độ ACTH máu có thể thay đổi qua từng phút.
- Bệnh nhân đang sử dụng glucocorticoid có thể có tình trạng ức chế nồng độ ACTH, tuy nhiên cortisol máu tăng lên rõ rệt.
Bài viết mang tính chất tham khảo, chỉ dành cho sinh viên y khoa.
Dựa theo : Các xét nghiệm thường quy áp dụng trong thực hành lâm sàng - BV Bạch Mai 2013.
Thẻ tìm kiếm : chỉ số ACTH, ACTH giảm khi nào, ACTH tăng khi nào, Các bệnh liên quan đến chỉ số ACTH. Tuyến thượng thận và ACTH. sinh lý ACTH